ენა

ენა არის დინამიკური სისტემა ნიშნებისა,რომლებიც იხმარება ადამიანის ურთიერთობის,გაგებინების საშუალებად.ენა ვლინდება მეტყველებაში.ხალხი,ერი კლასებად იყოფა.ერთგვარი განსხვავება კლასების მეტყველებაში შეიმჩნევა.ენის დანიშნულებაა მოემსახუროს მთელ ხალხს.ენა ერის ერთ-ერთი ნიშანია,თანაც ისეთი რომელიც ჩვეულებრივ არსებობდა მრავალი საუკუნით ადრე,ვიდრე ხალხი ერად ჩამოყალიბდებოდა.ენა ერის მოშლის შედეგადაც შეძლება არსებობდეს.ხალხი,ერი ვერ დარჩება იგივე ხალხად,ერად თუ დაკარგა თავისი ენა.ენა ხალხის მეობის ძირითადი ნიშანია.
კლასიფიკაცია ენებს აჯგუფებს წარმომავლობის მიხედვით.ერთი წარმოშობის ენებს ენათა ოჯახს უწოდებენ.ერთი წარმოშობისად ითვლება ენები,რომლებიც ერთი ენის დიალექტებისაგან მომდინარეობს.ამ ამოსავალ ენებს ფუძე ენას უწოდებენ.ენათა ოჯახები ენათა ისტორიის შესწავლის შედეგად გამოიყოფა.ამჟამად ცნობილია ინდოევროპულ ენათა ოჯახი,სემიტურ ენათა ოჯახი,თურქულ ენათა ოჯახი,ფინურ-უნგრულ ენათა ოჯახი,იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახი,მონღოლურ ენათა ოჯახი რომლებშიც გაერთიანებულია სხვადასხვა ენები.
იმის გამო,რომ სხვადასხვა ენათა ჯგუფში გაერთიანებული ენების რაოდენობა ორი ათასს აღემატება,სჯობს განვიხილო ენები მათი კლისიფიკაციისა და ოჯახების მიხედვით.

ვიდეოები

ფინურ-უნგრულ ენები

ფინურ-უნგრული ენები ურალურ ენათა ოჯახის ერთ-ერთი შტოა.იყოფა შემდეგ ჯგუფებად: 1)ბალტიისპირულ-ფინური ჯგუფი(ფინური,იჯორული,კარელური,ლიუდიკური,ვეფსური,ვოდური,ესტონური,ლივური). 2)ვოლგისპირული (მორდვული და მარიული)
3)პერმული (ბირიანული,პერმული,უდმურტული)
4)უნგრული (უნგრული და მდინარე ობის უნგრული ენები-მანსი და ხანტი ენა)
5)საამების ენა,ზოგიერთი საზღვარგარეთელი მეცნიერის აზრით საამების ენა ფინურ ოჯახში შედის,ხოლო კარელიური,იჟოსულივეფსური,ვოდური და ლოვური საკუთრივ ფინური დიალექტებია. ფინურ-უნგრული ენები გავრცელებულია ჩრ.აღმ.ევროპაში(სკანდინავიიდან ურალამდე) ვოლგა ვამის აუზის უდიდეს ნაწილში,შუა და ქვემო ობის აუზში,დუნაის აუზის მცირე ნაწილში. ფინურ-უნგრულ ენებს მრავალსაუკუნოვანი დამწერლობა და ლიტერატურული ენები აქვთ.სხვა ფინურ-უნგრული ენების უმრავლესობა ახალდამწერლობიანი ენებია,ხოლო ზოგიერთი ბალტიისპირულ-ფინური ენა უდამწერლობოა.
ფინურ-უნგრული ენების ნათესაობის დამადასტურებელია ამ ენებში არსებული ძველი სიტყვების საერთო ფენა,აგრეთვე სიტყვის მორფოლოგიური მაწარმოებლებისა და კუთვნილების აღმნიშვნელი სუფიქსების სისტემა.მათი ტიპოლოგიური მახასიათებლებია აგლუტინაცია,სინჰარმონიზმი,მჟღერი თანხმოვნების სიღარიბე,2 და მეტი თანხმოვნის შეუთავსებლობა პირველ მარცვალში და ა.შ,კუთვნილებისა და ჯერადობის(ზმნაში) აღმნიშვნელი ბოლოსართების მდიდარი სისტემა.

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია,ტომი-10,გვერდი-327

იბერიულ-კავკასიურ ენები

იბერიულ-კავკასიური ენები ესაა მონათესავე ენათა ოჯახი კავკასიის მიწა-წყალზე; ამჟამად 32(უბიხურითურთ 33) ენობრივი ერთეულია.ამათგან 12 სადამწერლობოა,20 უდამწერლობო. აღინიშნება აგრეთვე ტერმინებით:კავკასიური ენები,პალეოკავკასიური ენები,იაფეტური ენები,ქართულ-შარომატული ენები. იბერიულ-კავკასიური ენები იყოფა 4ჯგუფად:
1- ქართველური(იბერიული)ენები: 1.ქართული -ძველი მწერლობის(მეხუთე საუკუნიდან) მქონე ერთადერთი ენა იბერიულ-კავკასიურ ენათა შორის. 2.ზანური(მეგრულ-ჭანური) 3.სვანური.
2-აფხაზურ ადიღეური ჯგუფის ენები:4.აფხაზური(სადამწერლობო) 5.აბაზური(სადამწერლობო) 6.ადიღეური(ადიღეურ-ჩერქეზული სადამწერლობო) 7)ყაბარდო-ჩერქეზული(სადამწერლობო) 8)უბიხური(1864 წლიდან თურქეთში).
3-ნახური ჯგუფის ენები:9.ჩაჩნური(სადამწერლობო) 10.ინგუშური(სადამწერლობო) 11.ბაცბური.
4)დაღესტნის ი.კ.ე(სუნძურანდიურ-დიდოური ქვეჯგუფისა) 12.ხუნძური(სადამწერლობო) 13.ანდიური 14.ბოთლიხურ-ღოდობერიული. 15.ახვახური 16.კარატაული 17.ბაგვალალურ-ტინდიური 18.ჭამაღალური 19.დიდოურ-ჰინუხური 20.ხვარშიული 21.კაპუჭური ჰინუხური 22.ლაკური(სადამწერლობო) 23.დარგიული(სადამწერლობო) 24.ლეზგიური(სადამწერლობო) 25.თაბასარანული(სადამწერლობო) 26.აღულური 27.რუთულური 28.წახური 29.არჩიბული 30.უდიური 31.ბუდუხური 32.ხინალუღური 33.კრიწული.
კავკასიურ მიწა-წყალზე წარმოდგენილია ინდოევროპული,(სომხური,ოსური) თურქული წრის,(აზერბაიჯანული,ყუმუხური..) სემიტური(არამეულ-სირიული) ენები. იბერიულ კავკასიური ენები კავკასიური არაინდოევროპული,არასემიტური,არათურქული წრის ენებს წარმოადგენდნენ.ამ უარყოფითი ნიშნების მიხედვით გამოყო კავკასიური ენები პირველად ფრ.მილერმა როგორც გადმონაშთი ძველი ენებისა,რომლებიც ფართოდ იყო გავრცელებული კავკასიის ფარგლებს იქითაც,სანამ აქ ინდოევროპული და სემიტური ენები გავრცელდებოდა.

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია,ტომი-5,გვერდი-69

link:

მონღოლური ენები

მონღოლური ენები განეკუთვნებიან ალთაურ ენეთა ოჯახს.იყოფა 3 ჯგუფად 1)ჩრდილოური ანუ სინჰარმონიული ენები(საკუთრივ მონღოლური,ყალმუხური,ოირათული) 2)სამხრეთ აღმოსავლური ანუ არასინჰარმონიული(უდამწერლობო) ენები (დაგურული,დუნსიანური,მონგორული,ბაოანური). 3)შუალედური ენები-ძველი მონღოლური სადამწერლობო ენა და მოგოლერი.ჩრდილოეთ ჯგუფში დაცულია სინჰარმონიზმი.ფონემები p X h ანლაუტში არ იხმარება.ნათესაობითსა და ბრალდებითს საკუთარი ბრუნვის ნიშნები არ აქვთ.სამხრეთ-აღმოსავლურ ჯგუფში სინჰარმონიზმი არარეგულარული ხასიათისაა,ანლაუტში იხმარება ფონემები,ნათესაობითსა და ბრალდებითს ერთი საერთო ბრუნვის ნიშანი აქვთ.ძველმა მონღოლურმა სადამწერლობო ენამ გაიარა განვითარების სამი პერიოდი.1-მეცამეტე საუკუნე,2-მეთოთხმეტე-მეთექვსმეტე,3-მეჩვიდმეტე საუკუნიდან,კლასიკური ფორმებით.ამიტომ გარდა რიგი ორთოგრაფიული თავისებურებებისა,კლასიკური მონღოლური დიალექტზედა ენაა და საერთოა მონღოლური მოდგმის ყველა ხალხისათვის.
თანამედროვე მონღოლურ ენებში მოკლე ხმოვნებს უპირისპირდება გრძელი ხმოვნები ტიპოლოგიური მოდელი აგლუტინაციურია,გავრცობილი წინადადება წარმოადგენს მიმღეობიან აბროლუტივიან კონსტრუქციებს,რომლებსაც აქვთ ან შეიძლება ქონდეს საკუთარი ქვემდებარე.მსაზღვრელი პრეპოზიციურია საზღვრულისადმი.წინადადებას შედარებით თავისუფალი წყობა აქვს და თავისი აგებულებებით ნომინანტურია.ჭარბადაა ნასესხები სიტყვები მეზობელი ხალხების ენებიდან.

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია ტომი მე-7, გვერდი 115

სურათები

link:

link

link:

თურქული ენები

თურქული ენები მიეკუთვნებიან ალთაურ ენათა ოჯახს.წინარე თურქულიდან მომდინარეობს 2 შტო:საერთო თურქული და ბულგარული.ბულგარულისაა:ჩუვაშური და აწ მკვდარი ენები ვოლგისა და დუნაისპირეთის ბულგარული,ხაზარული.საერთო თურქულისაა 1-დასავლური(ყივჩაღური)ჯგუფი ა)ყარიამული,ყუმუხური,ყარაჩაულ-ბალყაური,ყირიმულ-თათრული,ნოღაური,ყარაყალ-პახური,ყაზახური.ბ)ბაშკირული თათრული გ)ყირგიზული. 2)სამხრეთული ჯგუფი:თურქული,აზერბაიჯანული,თურქმენული,გაგაუზური. 3)აღმოსავლური ჯგუფი:უიღურული,უზბეკური. 4)ჩრდილოური(ციმბირული) ჯგუფი ა)ალთაური,ბ)ტუგაენა,თოფალაური გ)ხაკასური,კამასური შორული.
სამხრათულ ჯგუფში არიან თურქული,აზერბაიჯანული,თურქმენული.ხოლო დასავლურში ერთ მხრივ ნოღაური,ყარაყალფახური,ყაზური.მეორე მხრივ ყარიამული,ყუმუხური,ყარაჩულ-ბალყაური,ყირიმულ-თათრული.თვისებურებებით გამოირჩევა ბაშკისული,თათრული და განსაკუთრებით ყირგიზული ძველი და საშუალო თურქულენობრივი პერიოდები წარმოდგენილია რუნული,ორხონულ-ენისეური,უიღურული,მანიქეური,ბრაჰამი,არაბული დანესტორიანული დამწერლობის ძეგლებით.ასევე ჩაღთური ყივჩაღური.სელჩუკ-ოსმალური და სხვა ენობრივი მასალით.
თურქული ენებისთვის დამახასიათებელია ხმოვანთა ჰარმონია.გრამატიკული მნიშვნელობა გადმოიცემა აფიქსაციით,რედუპლიკაციით,თხზვით,დამხმარე სიტყვებით,სიტყვათა წყობით,ინტონაციით და სხვა.წინადადება ნომინატური კონსტრუქციისაა.მსაზღვრელი პრეპოზიციურია საზღვრულისადმი.შეინიშნება ფონეტიკური და მორფოლოგიური ინტერფერენციის შემთხვევები.ჭარბადაა ნასესხები სიტყვები მეზობელ ხალხთა ენებიდან.

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია,ტომი -5, გვერდი-27

ინდოევროპული ენები

ენათა დიდი ოჯახი, მრაც აერთიანებს ევრაზიის მონათესავე ენებს-თანამედროვეს თუ აწ მკვდარს.მსოფლიოენათა შორის ინდოევროპული ენები ყველაზე მკვეთრათაა შესწავლილი.ამას ხელს უწყობს ის გარემოება რომ მოღწეულია უძველესი ტექსტები და მეცნიერებს საშვალება აქვს თვალი მიადევნოს ამ ენათა განვითარების ცალკეულ ეტაპებს.ინდოევროპული ენები მოიცავს რამდენიმე ახლო მონათესავე ენათ ჯგუფებს:
1)ხეთურ-ლუვიური ანუ ანატოლიური ენების ჯგუფი,სადაც გაერთიანებულია:ხეთური,ლუვიური,ლიდიური,ლიკიური.
2)ინდური(ინდოარიული)ჯგუფი ძველი ინდური ენები:ვედური,სანსკრიტი(უძველესი ტექსტები განეკუთვნება ძველი წელთაღრიცხვის მეორე ატასწლეულის დასასრულსა და პირველი ათასწლეულის დასაწყისს) ინდური ენების შესწავლა დაიწყო უძველეს ეპოქაში,ყველაზე ცნობილი პანანინის გრამატიკა განეკუთვნება ძვ.წ მეოთხე საუკუნეს. საშუალო ინდური ენები:პალი,პრაკრიტები და აპაბპრანშა.ახალი ინდური ენები:პინდი,ურდუ,ბენგალური,ჰენჯაბერი,სინდჰური,გეჯარათული,მარათული,ასამური,ორია,ნეპალური,სინპალური.აწიკნურიდა სხვა,ჩამოყალიბდა ახ.წ მეორე ათასწლეულის დასაწყისში.
3)ირანულ ენათა ჯგუფი-ძველი ირანული ავესტური (უძველესი ტექსტებია-ავესტეს საღვთო წიგნების კრებული,აქემენიდთა დინასტიის მეფეთა წარწერები)ძველი სპარსული,საშუალო ირანული,საშუალო სპარსული,პართული,ხორეზმული,საკა და სხვა;ახლი ირანული-სპარსული,ტაჯიკური,პუშტე(ავლიანური) ოსური,ქურთული,ბელუჯური,თათური,თალიშური,იაღნობური,აგრეთვე ჰამირის ენები.
4)სომხური ენა (უძველესი ტექსტები ახ.წ მეხუთე საუკუნიდან)
5)ფრიგიული ენა (მოღწეული ცალკეული სიტყვები,ცალკეული სახელები,მოკლე წარწერები,ათარიღებენ ძვ.წ მეექვსე ახ.წ მეოთხე საუკუნეში,ვარაუდობენ სომხურ ენასთნ ახლო ნათესაობას)
6)ბერძნული ენა დიალექტებითურთ (გამოიყოფა 3 ძირითადი ეტაპი,შექმნილია უმდიდრესი ისტორიული,მხატვრული,რელიგიური,ფილოსოფიური ლიტერატურა.მისი შესწავლა ანტიკურ ხანაშივე დაიწყეს.მოღწეულ ტექსტებს შორის არის ბერძნული ენის გრამატიკა და კომენტარები წინა პერიოდის ტექსტებისათვის)
7)თრაკიული ენა (გავრცელებული ყოფილა ბალკანეთის ნ.კ აღმოსავლეთ ნაწილში)
8)ილირული ენა (გავრცელებული ყოფილა ბალკანეთის ნ.კ დასავლეთ ნაწილში.ძველ ბერძნულ ტექსტებში დამოწმებულია ცალკეული სიტყვები და საკუთარი სახელები)
9)ალბანური ენა (განსაკუთრებით მდგომი ენა,გამოთქმულია ვარაუდი,რომ უნდა მომდინარეობდეს თრაკიულიდან ან ილირიულიდან)
10)ვენედური ენა (ანუ ვენედთა ენა ჩრდილოეთ იტალიაში ნაპოვნია 200მდე ვენედური წარწერა რომელთაც ათარიღებენ ძვ.წ მეხუთე ახ.წ პირველი საუკუნით)
11)იტალიკური ენები-მიეკუთვნება აწ მკვდარი ლათინური,ოსკური,ემბრიული(უძველესი ტექსტები განეკუთვნება ძვ.წ მეოთხე საუკუნეში)
12)რომანული ენები-მომდინარეობს ლათინური ენებიდან და მოიცავს თანამედროვე ესპანურს,პორტუგალიურს,ფრანგულს,პროვანსულს,იტალიურს,სარდინიულს,რიტრომანულს,რუმინულს,მოლდავურს,აროგუნულს აგრეთვე აწ მკვდარ დალმატიურს.
13)კელტური ენები-გალური,ბრეტონული,უელსური,კორნგილსური,ირლანდიური,შოტლანდიური,გელური,მენური,(უძველესი ტექსტები ჩაწერილია ოგამური ანბანითმიეკუთვნებიან ახ.წ მეოთხე საუკუნეს)
14)გერმანიკული ენები:გოთური,შვედური,დანიური,ნორვეგიული,ისლანდიური,ფარერული,ძველი ზემო გერმანული,ძველი საქსონური,ძველი ქვემო ფრანგული,ძველი ინგლისური,ფლამინდური,ფრიზიული,გერმანული (უძველესი რუნული ტექსტები განეკუთვნება ახ.წ მესამე საუკუნეს,ბიბლიის თარგმანი გოთურ ენაზე მეოთხე საუკუნეს). გერმანიკულ ენებში შედის აფრიკაანსი და იდიში(აღმ.ევროპის ებრაელთა მეტყველება), ნიდერლანდური.
15)ბალტიკური ენები:თანამედროვე ლატვური,ლატვიური,აწ მკვდარი ძველი პრუსიული და იატვიგური.
16)სლავური ენები-გამოიყოფა სამი ძირითადი ჯგუფი:აღმოსავლურ სლავური-რუსული,უკრაინული,ბელორუსული.დასავლეთ სლავური-პოლონური ჩეხური,სლოვაკური,სერბულ-ხორვატული და აწ მკვდარი პოლაბური.სამხრეთულ სლავური-ძველი სლავური,ბულგარული,მაკედონიური,სერბულ-ხორვატული,სლოვენური(უძველესი ტექსტები ახ.წ მეათე მეთერთმეტე საუუნეებში).
17)ტოხარული ენები (ზოგჯერ სამხრეთულ ირანულ ენასაც აკუთვნებენ,უძველესი ტექსტები ახ.წ მეექვსე მეშვიდე საუკუნეებში).

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია, ტომი-5, გვერდი-137

სემიტური ენები

ესენი არიან აზიისა და აფრიკის კონტინანტზე გავრცელებული მონათესავე ენები,რომელთა დაფიქსირებული ისტორია 6ათასს წელს მოიცავს.სემიტურ ენებს ყოფენ აღმოსავლურ და დასავლურ შტოებად.ეს უკანასკნელი თავის მხრივ იყოფა ჩრდილოურ სემიტურად (ამორეული,უგარითული,არამეული,ებრაული,მოაბური,ფინიკური),რომელიც სირია-პალესტინაშია გავრცელებული და სამხრეთულ სემიტურად (არაბული,ეთიოპიური) რომელიც არაბეთის ნ/კ-სა და აფრიკის კონტინენტებზეა გავრცელებული.დროთა განმავლობაში ხმარებიდან გამოდიოდნენ ცალკეული სემიტური ენები ან ამა თუ იმ ენის გარკვეული დიალექტები.დღეს აღარ ითვლება ცოცხალ ენებად აქადური,ამორეული,ფინიკური და უგარითული,არამეულისა და ეთიოპიურის მთელი რიგი ლიტერატურული დიალექტები. მე-20 საუკუნის ოციან წლებამდე არსებობდა თვალსაზრისი,რომ სემიტური ენები ქმნიან ენობრივ ოჯახს,რომელიც ხასიათდება მორფოლოგიური თუ სინტაქსური სტრუქტურის საერთო ტიპით,ბგერათა შესატყვისობების მკაცრი კანონზომიერებით.შემდგომში მას დაუპირისპირდა მოსაზრება სემიტური და ე.წ ქამოტური ენების გენეტური ერთიანობის შესახებ.
სემიტური ენები გამოირჩევა მდიდარი კონსონანტიზმით,ისეთი სპეციფიკური თანხმოვნებით როგორიცაა ფარინგალები და ე.წ ემფატიკური ბგერები-ფარინგალიზებული თანხმოვნები.სემიტურ ენებში ხმოვანი 3 სიგრძისაა:გრძელი,მოკლე და ზემოკლე.სიტყვის ტემბრი ხშირად ფონების ფუნქციით გვევლინება.ძირი მხოლოდ თანხმოვნნებით გადმოიცემა.ერთიდაიმავე ძირს სხვადასხვა გახმოვანება ქმნის მონათესავე მნიშვნელობების მქონე სახელთა და ზმნათა მთელი რიგის.ზმნის ფორმები განირიჩევა მოქმედების ასპექტის მიხედვით:სრული და უსრული.სემიტური ენებისთვის დამახასიათებელია პარონომაზია-ერთი ზმნური ცნების გადმოცემა მისი პირიანი და მასდარული ფორმით.დიდია სინონიმთა და ომონიმთა რაოდენობა,განსაკუთრებით არაბულში.

წყარო:სსრკ ენციკლოპედია, ტომი მე-9, გვერდი-283